Շտեմարան

Էջ 8, վարժ. 6

1. Պատ՝. 1) -0,6

2. Պատ՝. 3) -3

3. Պատ՝. 2) 10

4. Պատ՝. 2) 1

Էջ 11, վարժ. 12

1. Պատ՝. 4) 17

2. Պատ՝. 3) 3

3. Պատ՝. 3) 1,8 (9/5)

4. Պատ՝. 4) 0

Էջ 28, վարժ. 24 (1, 2, 3)

1. Պատ՝. 3) 17

2. Պատ՝. 1) 11

3. Պատ՝. 4) 24

Էջ 48 ,վարժ. 3 (1, 2)

1. Պատ՝. 3) (-∞; 4]

2. Պատ՝. 2) (-∞; 0)

Էջ 62, վարժ. 6

x — Մանե
y — Շաքե
z — Լուսինե

{ x+y=113
{ x+z=116
{ y+z=11

{ x=113-y
{ 113-y+z=116
{ y+z=119

{ x+y=113
{ -y+z=3
{ y+z=119

{ x+y=113
{ -y+z=3
{ 2z=122

{ x+y=113
{ -y+61=3
{ z=61

{ x=113-58
{ y=58
{ z=61

x=55; y=58; z=61 => Մանե = 55 կգ, Շաքե = 58 կգ, Լուսինե = 61 կգ

55+58+61=174

1. Պատ՝. 2) 174

2. Պատ՝. 3) 55

3. Պատ՝. 2) 6

Երջանկություն

Ես այսօր
Ճառագա՜յթ մ’եմ բոսոր․․․

Աչքերուս, հեշտօրոր,
Այնքա՛ն լույս ունիմ որ
Կը ժպտիմ
Մըտերիմ
Արևին․․․
Ու վարդե՜ր կ’երևին
Արևին
Ոսկեղեն
Հոգիեն․․․

Ես այսօր, ես այսօր
Արեգա՜կ մ’եմ բոսոր․․․


1․Փոխադրիր բանաստեղծությունը արևելահայերեն:

Ես այսօր
Մի ճառագայթ եմ կարմիր

Աչքերիս հեշտօրոր
Այնքա՜ն լույս ունեմ որ
Կժպտամ
Մտերիմ
Արևին
Ու վարդեր են երևում
Արևի
Ոսկեղեն
Հոգուն

Ես այսօր
Մի արեգակ եմ կարմիր

2․«Ես այսօր…» արտահայտությունն ավարտիր բանաստեղծության համապատասխան տողերով: 

Ես այսօր
Ճառագա՜յթ մ’եմ բոսոր

Ես այսօր
Արեգա՜կ մ’եմ բոսոր

3․Քնարական հերոսն ինչի՞ն է նմանեցնում իրեն:

Հերոսն իրեն նմանեցնում էր կարմիր Արեգակին և կարմիր ճառագայթին: Ուզում էր ասեր, որ ինքը պայծառ ու ուրախ է:

4․Բացատրիր՝ երջանկությունն ինչո՞վ է նման արևին։

Նրանով, որ երկուսն էլ ջերմացնում են մարդկանց, մարդու ապրելու համար երջանկությունը նույնքան կարևոր է, որքան Արեգակը։

5․Աչքերուս, հեշտօրոր, Այնքա՜ն լույս ունիմ — Աչքերիս մեջ դյութիչ (հմայիչ) այնքան լույս ունեմ… Ի՞նչ լույսի մասին է խոսքը:

Կարծում եմ արևից ընկնող լույսի մասին է խոսքում։




Իրանական գրականություն

Ժամանակակից իրանական գրականությունը սկսած Իրանի սահմանադրական հեղափոխության հետ սերտ կապված է դարաշրջանի սոցիալ-քաղաքական, մշակութային և գրական ուղղությունների հետ, որը նախորդել է սահմանադրական հեղափոխությանը, այդ պատճառով դրա ճիշտ ընկալումը պայմանավորվում է նշված դարաշրջանի իրադարձությունների իմացությամբ։ Այդ ժամանակ Իրանի պալատներում սկսեցին հայտնվել եվրոպացիները, և Աբբաս-Միրզան իրանացի ուսանողների առաջին խումբն ուղարկեց Եվրոպա։ Բացի այդ, նա մի շարք միջոցներ է ձեռնարկել գիտության և տեխնոլոգիաների նոր ձեռքբերումների ուսումնասիրության և տարածման համար։ Նշված միջոցների թվում էին տպարանի հիմնումը և թերթի խմբագրության ստեղծումը։ Սակայն իրանցիների ավելի սերտ հարաբերությունները եվրոպացիների հետ տեղի է ունեցել Նասեր ադ-Դին շահի գահակալման ժամանակ։ Դար ալ-Ֆոնի դպրոցի ստեղծումից և գրականության հետագա զարգացումից հետո գրական մտավորականության մի շարք ներկայացուցիչներ, այդ թվում՝ Ֆաթհի-Ալի Ահունդ-զադե, Սեյեդ Ջամալ ադ-Դին Ասադաբադի, Միրզա Աբդ ար-Ռահիմ Թալիբով, Զեյն ալ-Աբեդին Մարագայ և Միրզա Մալկոմ խանը իրենց գաղափարները հրապարակել են պետական և օտարերկրյա թերթերի հոդվածներում, և դրանով իսկ հիմք դրեցին նոր մտածողության տարածման համար։ Պոեզիայում լիբերալ և սահմանադրական մոտիվների առաջացման հետ մեկտեղ քննադատական և բողոքական տրամադրությունները ևս աճեցին։ Սահմանադրական հեղափոխության սկզբնական ժամանակահատվածում, երբ գրողներն ու պոետները եղել են ազատության անմիջական ականատեսն ու երգիչը, գրականության լեզուն և ոճը փոխվեցին։ Արձակը դարձավ մատչելի ու հասարակ, գրողներին սկսեցին գրավել նոր գաղափարներն ու գրական նոր ժանրերը, ինչպիսիքն են ռոմանտիզմը, դրամատուրգիան, հրապարակախոսությունը և գիտա-պատմական ուսումնասիրությունները։ Գրողների լեզուն ավելի մոտ էր խոսակցականին։ Չափածոն իր հերթին «ազատվեց» պանեգիրիկից, լեզուն ժողովրդախոսակցական էր, իսկ պոեզիայի հիմնական նյութը դարձավ սոցիալական, քաղաքական, մշակութային և տնտեսական թեմատիկան։
«Շահնամե»  «Արքաների գիրք», «Գիրք արքաների մասին», «Արքա-գիրք», «Արքայական գիրք»), պարսկական գրականության ակնառու հուշարձան, իրանական ժողովուրդների ազգային վիպերգություն։ «Շահնամե»-ում նկարագրվում է Իրանի պատմությունը՝ հնագույն ժամանակներից մինչ 7-րդ դարում իսլամի ներթափանցումը։ Վիպերգությունը վերարտադրում է հին և հնագույն Իրանի՝ առասպելական Փիշդադյան և պատմական Աքեմենյան, Սասանյան հարստությունների, իսկ մասամբ և հարևան ժողովուրդների սոցիալ-տնտեսական ու հոգևոր կուլտուրայի պատմությունը։ Ամենաերկար պոեմը, որը պատկանում է մեկ հեղինակի՝ Ֆիրդուսիի գրչին՝ ծավալը երկու անգամ մեծ է, քան «Իլիականը» և «Ոդիսականը» միասին վերցրած։ «Շահնամե»-ի առաջին եվրոպական թարգմանությունը լույս է տեսել Անգլիայում XVIII դարի վերջին։

Շահնամե»-ն արձակ և բանաստեղծական հավաքածուների անվանումն է, ամենշանակալիցը դրանցից հանդիսանում է Ֆիրդուսիի (Հակիմ Աբուլկասիմ Մանսուր Հասան Ֆիրդուսի Տուսի) ժամանակաշրջանը՝ գրված մոտավորապես 976—1010 թվականներին[2]։ «Շահնամե»-ն ավարտվել է թուրքական կառավարիչ Մահմուդ Գազնևի ժամանակ և նվիրված էր նրան։ Մյուս հավաքածուներից պահպանվել են միայն հատվածներ՝ տարբեր հեղինակների վերապատումներով։ Սկզբնապես հավաքածուներն անվանվում էին «Խուդայ-նամե»։ Հետագայում առաջացել է «Շահնամե» անվանումը։

Ֆիրդուսին «Շահնամե»-ն գրել է 35 տարիների ընթացքում և պոեմում հավաքել է մեծ քանակի պարսկա-տաջիկական ֆոլկլորի հավաքածուներ։ Աշխատելով ստեղծագործության վրա, նա օգտագործել է ոչ միայն մուսուլմանական պատմության հատվածներ, այլ նաև հին իրանական առասպելներ, նախաիսլամական էպոս և «Ավեստա»-ն՝ զրադաշտականության սուրբ գիրքը։ Ֆիրդուսին պոեմի մեջ ներառել է նաև հազարավոր բեյտեր (երկտող ոտանավոր), որոնք գրվել էին նրան նախորդող Դաղիղի կողմից, որը մահացել է երիտասարդ տարիքում և չի հասցրել ավարտել իր աշխատանքը։

«Շահնամե»-ն հորինվածքորեն բաժանվում է տարբեր ծավալների, այսպես կոչվող, թագավորությունների (գլուխների)։ Առանձին թագավորություններ ներառում են մեծ պատմազրույցներ (դաստաններ), որոնք ունեն հոգեբանա-էթիկական նշանակություն։ Պայմանականորեն ընդունված է «Շահնամե»-ն բաժանել երեք մասի՝ դիցաբանական, դյուցազնական և պատմական։

Էպոսը ունի արտակարգ կարևոր լեզվային նշանակություն։ Գիրք արքաների մասին՝ գրված ամբողջովին պարսկերեն (ֆարսի) լեզվով, առանցքային դեր է խաղացել պարսկական լեզվի վերածնման համար, որը ընկել էր արաբական ազդեցության տակ։

Ֆիրդուսիի Շահնամե-ն՝ ըստ հեղինակի ցուցման, պարունակում է 60000 բեյտ՝ երկտող ոտանավոր, որը ընդունված է պարսկական պոեզիայում։ Համարվում է, որ տեքստի մի մասը կորցվել է, պոեմի մեջ ներառվել են առանձին ընդմիջարկություններ։ Լիակատար ռուսերեն թարգմանությունը, հրատարակված 1957—1989 թվականներին՝ 6 հատորով, որը կատարել է Ց. Բ. Բանու-Լախուտին ըստ Վուլերսի — Նաֆիսիի հրատարակության, պարունակում է 52009 բեյտ (104018 տող)։

Հայկական գաղթավայրերը 15-17-րդ դարերում․

1․Բացատրե՛ք «գաղութ» /գաղթավայր/ եզրույթը։ Թվարկե՛ք գաղութը բնորոշող հատկանիշները։

Գաղութացում (անգլ.՝ Colonialism), զարգացած երկրների խմբերի` աշխարհի մնացած մասին տիրապետելու համակարգ 16-20-րդ դարերում[1]։

Գաղութացման քաղաքականությունը նվաճման և ռազմական, տնտեսական մեթոդներով այլ ժողովուրդների, երկրների ու տարածքների (սովորաբար տնտեսապես ավելի ցածր զարգացում ունեցող) մասնակի շահագործման քաղաքականությունն է։


2․Ներկայացրե՛ք հայկական գաղթավայրերի պատմության երեք փուլերը։

Հայկական միջնադարյան գաղթավայրերը Եվրոպայում, հայկական գաղթավայրեր, որոնք առաջացել են 11-14-րդ դարերում, երբ կործանվել են Բագրատունիների թագավորությունը (1045) Զաքարյան իշխանապետությունը (1360), ապա նաև՝ Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը (1375)։ Սելջուկների, մոնղոլ-թաթարների տիրապետության շրջանում և հատկապես ուշ միջնադարում լայն ծավալ է ստանում հայ բնակչության արտահոսքը։ Դրա հետևանքով մերձակա ու հեռավոր տարբեր երկրներում առաջանում են հայկական գաղութներ։

Եվրոպայի տարբեր երկրներում հաստատված հայկական գաղութները դարձել են ավելի բազմամարդ թուրք—պարսկական պատերազմների դարաշրջանում։ Հայկական ինքնությունը պահպանելու նպատակով աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդները, առևտրականները և մշակույթի գործիչները ձեռնամուխ են լինում եկեղեցիների կառուցմանը, դպրոցների, ապա՝ տպարանների ստեղծմանը, հայկական առանձին թաղամասերի ու գյուղերի շինարարությանը և այլն։

3․Ի՞նչ դեր են խաղացել հայկական գաղթավայրերը հայ ժողովրդի պատմական զարգացման գործում։

Հայկական գաղթավայրեր, որոնք Մերձավոր Արևելքի երկրներում ստեղծվել են վաղ միջնադարում՝ հայկական պետականության անկման կամ բյուզանդա-պարսկական և արաբական նվաճումների հետևանքով, իսկ Ասիայի հեռավոր տարածքներում՝ ուշ միջնադարում՝ թուրք-պարսկական պատերազմների հետևանքով։ Ասիայի տարբեր երկրներում հաստատված հայկական գաղութները դարձել են ավելի բազմամարդ թուրք—պարսկական պատերազմների դարաշրջանում։ Հայկական ինքնությունը պահպանելու նպատակով աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդները, առևտրականները և մշակույթի գործիչները ձեռնամուխ են լինում եկեղեցիների կառուցմանը, դպրոցների, ապա՝ տպարանների ստեղծմանը, հայկական առանձին թաղամասերի ու գյուղերի շինարարությանը և այլն։

Իրանում հաստատված հայ վաճառականների շնորհիվ ուշ միջնադարում հիմնվում են հայկական առաջին գաղութները նույնիսկ Հարավային և Հարավարևելյան Ասիայում։ Դրանցից որոշները պահպանել են իրենց ինքնուրույնությունը մինչև այսօր, սակայն մեծամասամբ ներկայանում են հայկական անվանումների կամ հայկական եկեղեցիների տեսքով։

Հետազոտական աշխատանքի պաշտպանություն

Ողջույնի խոսք․
SLIDE 1
Ողջունում եմ հարգելի դասավանդողներ,հյուրեր,սիրելի սովորողներ, ես Մարի Կարապետյանն եմ, «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի հետազոտական վարժարանի 10-րդ դասարանի սովորող, վարժարանում եմ 2023-ի սեպտեմբերից։
Այսօր ես կներկայացնեմ իմ հետազոտական աշխատանքը, որի թեման է «Գորիսի տարածաշրջանի բարբառը»։

SLIDE 2
Ինչպես գիտենք, 2022-2023 ուստարվանից «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրում հետազոտական աշխատանքը դարձել է հեղինակային կրթական ծրագրի կարևոր բաղադրիչ, որը կարող ենք արդեն համարել հետազոտական վարժարանի ձեռքբերում։ Հետազոտական աշխատանքն ինձ համար նորություն էր, որի շնորհիվ իմ ուսումնական գործունեությունը դարձել է ավելի հագեցած և բովանդակալից։ Աշխատանքի թեման ինձ բավականին հոգեհարազատ է՝ «Գորիսի տարածաշրջանի բարբառը», քանի որ մայրական կողմից սերում եմ Գորիսից։ Հետազոտական աշխատանքը ղեկավարում է կրթահամալիրի հասարակագետ, ծնունդով Գորիսի Կոռնիձոր գյուղից Վարդան Կարապետյանը։ Կարծում եմ՝ այս աշխատանքը կհետաքրքրի ոչ միայն շատ սովորողների, այլև դասավանդողների, ովքեր հնարավորություն կունենան պատկերացում կազմելու ինչպես Գորիսի տարածաշրջանի բարբառի, այնպես էլ Գորիսի պատմության հետաքրքիր էջերի մասին։

Հետազոտական աշխատանքը արդիական է, որովհետև հայերենի բարբառների պաշտպանությունը ներկայումս հիմնախնդիր է, քանզի բարբառները գրական լեզվի հարստացման կենսական ակունք են։
Այս աշխատանքի նպատակն է՝ ցույց տալ, թե ինչպես են պահպանվում հայերենի բարբառները, մասնավորապես Գորիսի տարածաշրջանի բարբառը, դրանք գործածվում և փոխանցվում։

SLIDE 3
Աշխատանքը կազմված է բովանդակությունից, ներածությունից, չորս գլուխներից, եզրակացությունից և օգտագործված աղբյուրների ցանկից։ Ներածության մեջ խոսվում է հետազոտական աշխատանքի թեմայի ընտրության, արդիականության, նպատակի, խնդիրների, աշխատանքի կառուցվածքի, աշխատելու ընթացքի մասին։ Գլուխներում ներկայացված են դրվագներ Գորիսի պատմության էջերից, հայերենի բարբառների ընդհանուր նկարագիրը, Գորիսի տարածաշրջանի բարբառը, և «Բարբառներ» ակումբի գործունեությունը, իսկ եզրակացության մեջ ներկայացված է աշխատանքի համառոտ ամփոփումը։ 

Որպես աղբյուրներ օգտվել եմ տարբեր գիտական գրականությունից, կրթահամալիրում գործող «Բարբառներ» ակումբի բլոգից, /ղեկավար՝ Վարդան Կարապետյան/, նաև զրուցել եմ կրթահամալիրի բարբառակիր դասավանդողների և սովորողների հետ։ 
Այժմ խոսեմ բուն աշխատանքի մասին․

ԳԼՈՒԽ 1
Մի փոքր հայերենի բարբառների մասին․
Նախ մինչ Գորիսի տարածաշրջանի բարբառին անցնելը, մի փոքր խոսենք հայերենի ընդհանուր բարբառների մասին։
Ինչպես ասել է Ամենայն Հայոց բանաստեղծ, Լոռեցի Հ․ Թումանյանը՝ «Հայոց գրական լեզվի խնդիրը  զանազան  շրջաններ անցնելուց հետո  վերջնականապես  պիտի վճռվի  ժողովրդական լեզվի կատարյալ հաղթանակով: Ժողովրդական լեզվի հաղթանակը  պիտի պսակվի  ազգային ուժեղ գրականությամբ, իսկ ազգային ուժեղ գրականություն՝  կնշանակի ինքնուրույն ու հզոր ժողովուրդ»։

Բարբառը լեզվի տարածքային տարբերակ է, համաժողովրդական լեզվի ճյուղավորում, որը սպասարկում է հասարակության որոշակի հատվածի։ Ինչքան ժողովուրդը տարածքայնորեն կամ պետականորեն մասնատված է, բարբառային տարբերություններն ավելի խորն են լինում: Յուրաքանչյուր բարբառ իր մեջ կրում է որոշակի  հանրության ստեղծած մշակույթը, հարևան ժողովուրդների հետ շփման ու լեզվական, մշակութային փոխազդեցության հետևանքները: Կյանքի զարգացմանը համընթաց բարբառները տեղի են տալիս, որովհետև ազգային լեզուն կրողների փոխադարձ շփումները դառնում են դյուրին, և տարբեր բարբառախոսներ միմյանց հետ սկսում են հաղորդակցվել ընդհանուր խոսակցական լեզվով՝ մասամբ պահպանելով մայրենի  բարբառի յուրահատկությունները։ Ազգային լեզուների զարգացումը տանում է դեպի բարբառների աստիճանական վերացում։ Հայերենը բարբառներով հարուստ լեզու է։ Բավական մեծ թիվ են կազմում նոր հայերենի բարբառները (շուրջ 60 բարբառ)։ Հայերենի բարբառների մի մասն այժմ էլ գործածվում է, որոշ բարբառների խոսողական տարածքը նկատելիորեն նեղացել է, իսկ բազմաթիվ բարբառախոս տարածքներ այժմ վերացված են։

Գլուխ 2
Մի փոքր Գորիսի մասին․
Աշխատանքի 2-րդ գլխում խոսվում է Գորիսի պատմության էջերից։ Դե կարծում եմ բոլորդ էլ գիտեք, որ Գորիսը քաղաք է Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզում։ Գորիսի տարածաշրջանը կազմված է 3 խոշորացված համայնքից՝ Գորիս համայնք /Գորիս, Ակներ, Վերիշեն, Ներքին Խնձորեսկ, Խնձորեսկ, Բարձրավան, Հարթաշեն, Շուռնուխ, Որոտան, Քարահունջ/, Տաթև համայնք և Տեղ համայնք։ Գորիս համայնքը գտնվում է հայ-ադրբեջանական շփման գծի հարևանությամբ։ Գորիսի քարայրները, քարանձավներն ու բրգաձև ժայռերը, Գորիսի յուրահատուկ խոհանոցը, Գորիսցիների հյուրընկալությունն ու հյուրասիրությունը մշտապես գրավել են զբոսաշրջիկների ուշադրությունը։ Ավելի մանրամասն կարող եք կարդալ հետազոտական աշխատանքի 2-րդ գլխում։

Գլուխ 3
Այժմ անցնենք Գորիսի տարածաշրջանի բարբառին։
Գորիսի բարբառը պատկանում է –ում ճյուղին և հայերենի` ներկայումս կենդանի և մեծ հանրություն ընդգրկող բարբառներից է, խոսվում է Գորիսի շրջանի բոլոր գյուղերում և Գորիս քաղաքում, ինչպես նաև Սիսիանի և Կապանի որոշ գյուղերում: Այն խիստ տեղայնացված բարբառ է և ընդգրկում է որոշակի աշխարհագրական միջավայր:
Մեր մեծ Գորիսեցին գրել է՝ «Ինչ չքնաղ լեզու էր կյորեսերենը… Չուտեիր և չխմեիր, այլ միայն այդ լեզվով խոսեիր կամ լսեիր, թե ինչպես քաղցր և նուրբ հնչյուններով խոսում էր լվացարարուհի Մինան, ինչպես էր ծոր տալիս, ասես ոչ թե խոսում, այլ ճախարակի առաջ բարակ երգ էր ասում և բառերը նստում էին, ինչպես փափուկ մալաչներ։ Հապա Դոլուն Կարին… Կռանում էր սառն աղբյուրի վրա, կուշտ խմում և ջուրը բեղերից կաթկթելով ասում էր խուվա՜յ… և այնպես էր ասում, այդ բառն այնպես էր զրնգում, որ եթե աղբյուրը նորահարս լիներ, ամոթից քողը կքաշեր երեսին… Իսկ Աթա ապերը, երբ բարկանար, այնպես մի ըմբո կասեր, որ Մեղբաքերծը կդրնգար»․․․Ակսել Բակունց, «Կյորես»

Հայերենի բարբառային միավորների շարքում հատկանշական և ուրույն դեր ունեն Սյունիքի և պատմական Սյունիքի բարբառներն ու խոսվածքները։ Սյունիքը ոչ միայն ներկա է գտնվել հայ ժողովրդի պատմական ձևավորման և զարգացման ընթացքին, այլև վճռական դեր է ունեցել հայապահպանման գործում։
Գորիսի բարբառը հայերենի հեռավոր ժամանակներից եկող բարբառներից է: Գորիսի բարբառի մեջ են մտնում Գորիսի տարածաշրջանի գյուղերի խոսվածքը, որում օգտագործվող ձայնավորներն են`ա, ա¨, ու , ու¨ , օ , օ¨ , է , ի , ը։

Խոսվածքին բնորոշ բառեր՝
Հըղեց -ճընապա-ճանապարհ
Բուլի-գուլի-հու¨նդու¨շկա-հնդկահավ
թա¨նա¨գ -խաղողի թուփ
քիլիսա¨ր-լոբու ճախ-լոբու ճիպոտ
կլխո¨ւվէ¨ր-տվեր-ներքև
կլխիյե¨ր-տիյեր-վերև
ընդյո¨ւքեր-ո¨ւրա¨նք-իրենք
մըխիլա-մընչուկ-շատ
տըկաթէր-բազուկ /ճըխթթո/
ղոնաղ-հյուր
բա¨լքի/բա¨լի-գուցե
ղաթումը-բա¨զի վախտ-մեկ-մեկ
յաղուզ-ինչու
քըշանը քիշէրավ-ըռվետանց-առավոտ շուտ
մըն/մին թա¨վու¨ր-մի ձև/տեսակ
ո¨ւրգո¨ւնա¨նց-երեկոյան
արևգո¨ւնա¨շ-արևոտ տեղ
դեհա-շուտ
յավաշ-յավաշ–կամաց-կամաց
բարա¨-մըղակ-մուտք
մու¨զու¨կ-վու¨լու¨կ-ավելուկ
բըրղանի-դդում
գյավալի-սալոր
փարանդասի-ղարղուդալի-եգիպտացորեն

Օրհնանքներ՝
Շտեղ վեր ք(յ)ինա¨ս, առաչտ պարին կ(յ)ա¨-որտեղ գնաս, դիմացդ բարին գա
Տո¨ւռտ միշտ պա¨ց ինի, տաշտտ էլ լիգինը հաց ինի-դուռդ միշտ բաց լինի, տաշտդ լիքը հաց լինի
Տանտ միշտ խուխե լա¨ց ինի-տանդ միշտ երեխայի լացի ձայն լսվի
Պիրա¨նիտ ծիծաղ ինի, աշկտ էլ միշտ ցամաք ինի-բերանիդ միշտ ծիծաղ լինի, աչքդ էլ միշտ չոր լինի

Առած-ասացվածքներ՝
Ճըպատըտ քոլատ կըտրե-ճիպոտդ թփիցդ կտրի, քեզ համապատասխան ամուսին գտիր
Փեշա¨կը հա¨շվի մըն ա¨խպո¨ւրա¨, թող վեչ վարար անի, վըչ էլ պակաս անի-փեշակ/արհեստ ունեցողը սոված չի մնա
Մորը տես, նոր ըխճիկանն օզի-մորը նայիր, աղջկան ուզիր
Վեր փըսակվում են, առաջին տարումը մարթը պեցրո¨ւ ա¨ խոսում, կնեկը սուս-փուս լսումա-որ ամուսնանում են, առաջին տարվա ընթացքում ամուսինը բարձր է խոսում, իսկ կինը լուռ լսում է
Յերկրորթ տարումը կնեկնա պեցրո¨ւ խոսում, մարդը լսումա-երկրորդ տարվա ընթացքում կինն է բարձր խոսում, ամուսինը լուռ լսում է
Մնացած վախտը էրկուսն էլ պեցրո¨ւ են խոսում, հրըվանները լսում են-մնացած ժամանակ երկուսն էլ բարձր են խոսում, հարևանները լսում են:

Դարձվածքները Սյունիք/Արցախ բարբառում
Թե՛ գրական հայերենում, թե՛ բարբառային տարբերակներում դարձվածքը խոսքին կենդանություն, դիպուկություն ու արտահայտչականություն հաղորդող կարևորագույն միջոց է:

Դարձվածքների և հատկապես սննդանուն պարունակող դարձվածաբանական միավորների հարուստ գանձարան ունի Գորիսի բարբառը, որոնց միջոցով կարելի է համապարփակ ու ամբողջական պատկերացում կազմել բարբառակիր հանրույթի արժեհամակարգի, աշխարհայացքի, հոգեբանության, կենցաղի պայմանների, պատմական կենսափորձի, սովորույթների ու ավանդույթների մասին:
Կարծում եմ բոլորը գիտեն, որ հացը սրբություն է գորիսեցու համար: Պատահական չէ, որ խոսքի իրավացիությունը հասատատելու նպատակով վկա է բերվում հացը՝ «էս հացը վըկա»: Դա երդման ամենազորեղ ձևն է, երբ խոստում տվողը երբեք չի դրժում իր խոսքը: Հականիշ իմաստն արտահայտվում է մի/մին կըտօր հացի հա̈սրա̈թ մընալ (ապրուստի չնչին միջոցներից զրկվել) դարձվածքով:

Այժմ խոսենք օրինակներով 
«էս հացը վըկա»
մի/մին կըտօր հացի հա̈սրա̈թ մընալ— ապրուստի չնչին միջոցներից զրկվել̈սրա̈թ մընալ-
հաց շինէլ(իլ)- ճաշ պատրաստել
հացի նըստէլ(իլ)- սեղան նստել
հաց օտէլ(իլ)- «ճաշել, սեղան նստել»
հացի տէր ինէլ(իլ)/— ապրուստի միջոցներ ունենալ, իր ապրուստը կարողանալ հոգալ̈ռնա̈լ 
հացը (ծէրքան) խըլէլ(իլ)- ապրուստի՝ եկամուտի միջոցներից զրկել, պաշտոնից զրկել
հացը վըննատակ տըվօղ- երախտամոռ, հյուրասիրությունը՝ լավությունը մոռացող՝ արհամարհող
Արցախյան բարբառում՝ «հացէն մաչին աղ չինիլ» դարձվածքի իմաստը Գորիսի բարբառում հաղորդվում է «հափռումը աղ չինիլ» դարձվածք

Քաղցրահամ աղբյուրներով հարուստ Գորիսում ջուրը տեղաբնիկների շրջանում ընկալվում է որպես մատչելի, հասանելի՝ այլ կերպ ասած էժան, այստեղից էլ՝ ճիրի գին (չափազանց էժան) դարձույթը:

Երկար ճանապարհ գնացողի ետևից ջուր են լցնում՝ այդպիսով բարի ճանապարհ բարեմաղթելով. այստեղից էլ՝ դիբէտան ճո̈ւր ածէլ(իլ) դարձվածքը՝ «բարի ճանապարհ մաղթել» նշանակությամբ:
ըշխադանքը ճո̈ւրը ածէլ(իլ)/քիցիլ, ըշխադանքը ճո̈ւրը ինգյէլ(իլ)/տա̈ռնա̈լ — «աշխատանքի արդյունքը ոչնչացնել, վաստակածը վատնել», «աշխատանքն իզուր՝ ապարդյուն անցնել, վաստակածը վատնվել»
Ղարաբաղի բարբառում՝ կյըէտէն  պէրածը կյըէտը կըտանէ դարձվածքի իմաստը  Գորիսի բարբառում հաղորդվում է ճիրին պէրածը ճո̈ւրը կըտանի դարձույթով:
Գորիսի բարբառում գործածվում են նաև դարձվածքներ, որորնցում հաց և ջուր բաղադրիչները հանդես են գալիս միասնաբար. Հացա—ճիրա կըտըր(վ)էլ դարձվածքը՝ «ախորժակը փակվել, ոչինչ չուտել և չխմել (հիվանդության պատճառով)» և հաց—ճո̈ւր շինէլ(իլ) դարձվածքը՝ «հաց շինիլ» նշանակությամբ։

Քանի որ այսօր պաշտպանության են ներկայացվում նաև Տավուշի տարածաշրջանին վերաբերող թեմաներ, ուստի մենք համեմատություն ենք անցկացրել Գորիսի և Տավուշի մարզի Բերդի տարածաշրջանի բարբառային բառերի  միջև , քանի որ երկու տարածաշրջանների խոսվածքի միջև կան նմանություններ

1․ ազղուն /Տավուշ/-ազղուն /Սյունիք/՝ նշանակում է ուժեղ, անվախ տղամարդ
2․ ածել /Տավուշ/-ածել /Սյունիք/՝ նշանակում է լցնել, նաև նվագել
3․ անջաղ /Տավուշ/-անջաղ /Սյունիք/՝ նշանակում է հազիվ
5․ ա̈ քա̈ նդա̈ զ /Տավուշ/-խա̈թա̈նգա̈զ /Սյունիք/՝ նշանակում է սավոկ
6․ դալդա /Տավուշ/-դալդա /Սյունիք/՝ նշանակում է թաքուն տեղ
7․ ազար /Տավուշ/-ազար /Սյունիք/՝ նշանակում է ցավ
8․ բ ա̈ զի /Տավուշ/-բ ա̈ զի /Սյունիք/՝ նշանակում է ոմն, ինչ-որ մեկը
9․ բեջարել /Տավուշ/-բիջա̈ րել /Սյունիք/՝ նշանակում է մշակել

«Բարբառներ» ակումբի գործունեությունը

Ինչպես իմ ներածական խոսքում նշեցի, աշխատանքի չորորդ գլխում ներկայացված է «Բարբառներ» ակումբի գործունեությունը՝ որպես բարբառների նկատմամբ վերաբերմունքի գործնական ապացույց։Ակումբի աշխատանքները համակարգում է ընկեր Վարդանը, ով բոլոր ճամփորդություններին ակումբի շրջանակում իրականացնում է բարբառային զրույցներ տարբեր տարածաշրջաններում։Ինքս էլ մասնակից եմ եղել մի քանի ճամփորդությունների, որոնց ընթացքում միասին իրականացրել ենք նման աշխատանքներ։
Հետազոտական աշխատանքում ներառել ենք մասնավորապես Սյունիք կատարած ճամփորդությունների ընթացքում իրականացված բարբառային զրույցներ, նաև Գորիսի բարբառով հեքիաթի ընթերցումներ կրթահամալիրի տարբեր դպրոցներում։
Ավելի մանրամասն կարող եք կարդալ հետազոտական աշխատանքում։

https://www.canva.com/design/DAGEiNuSmJw/ciB54Giqsdr75xGxAQfFxg/edit?utm_content=DAGEiNuSmJw&utm_campaign=designshare&utm_medium=link2&utm_source=sharebutton

Ավարտը՝ եզրակացության ընթերցումով

Յուրաքանչյուր բարբառ մեր լեզվի կենդանի դրսևորումն է, ժողովրդական խոսքի սնուցողն ու պատկերը, որոնց թվում է նաև Գորիսի տարածաշրջանի բարբառը։ Հայերենի բարբառներն իրենց բազմազանությամբ, լեզվական հարուստ իրողություններով օգնում են գիտականորեն պարզաբանել և ճշտել լեզվի պատմության և տեսության բազմաթիվ կարևոր հարցեր, նպաստում են արդի գրական լեզվի զարգացման օրինաչափությունների ուսումնասիրությանը: Բարբառները հարուստ նյութ են տալիս նաև տվյալ ժողովրդի պատմությունն ուսումնասիրելու, ճանաչելու համար, մանավանդ այն դեպքում, երբ գրավոր հուշարձաններն ու մեզ հասած վավերագրերը բավարար հիմքեր չեն առաջադրված խնդիրների լուծման համար:

Բարբառը պաշտպանվում ու պահպանվում է դրա գործածության և փոխանցման շնորհիվ, իսկ  հայերենի բարբառների պաշտպանությունն ու պահպանումը ներկայումս հիմնախնդիր է, քանզի բարբառները գրական լեզվի հարստացման կենսական ակունք են։
Ավարտելով խոսքս՝ ուզում եմ անպայման նշել, որ բարբառը պետք է կրել պատվով, բարբառով պետք է խոսել առանց կաշկանդվելու, ամաչելու, բարբառակիր լինելը չպետք է քողարկել, բարբառը մեր լեզվի համ ու հոտն է, աղն է, առանց որի գրական հայերենը կլինի աղքատ։

Հետազոտական աշխատանքը նպաստեց ինչպես հայերենի բարբառների, մասնավորապես Գորիսի բարբառի նկատմամբ մեր ունեցած վերաբերմունքի բարձրացմանը, այնպես էլ հետազոտական հմտությունների զարգացմանը։







Առաջադրանքներ

1. Զույգ նախադասությունները միացրո՛ւ, մեկ բարդ նախադասություն դարձրո՛ւ ` քանի ձևով կարող ես:

1․ Փողոցի ծայրը բաժանվում է նեղ ճանապարհների: Դրանք տանում են դեպի այգիները:
Փողոցի ծայրը բաժանվում է նեղ ճանապարհների, որոնք տանում են դեպի այգիները:

2․ Զրույցը լռում էր: Նրանք լսում էին ջրերի ձայնը:
Զրույցը լռում էր և նրանք լսում էին ջրերի ձայնը:

3․ Գուցե այդպիսին է եղել աշխարհը այն ժամանակ: Քարածուխի հսկա շերտեր են գոյացել և շերտերի վրա պահել վաղուց անհետացած բույսերի ու սողունների հետքեր:
Գուցե այդպիսին է եղել աշխարհը այն ժամանակ, որովհետև քարածուխի հսկա շերտեր են գոյացել և շերտերի վրա պահել վաղուց անհետացած բույսերի ու սողունների հետքեր:

4․ Վեր բարձրանալիս որսորդը զգաց: Մեկը հետևում է իրեն:
Վեր բարձրանալիս որսորդը զգաց, որ մեկը հետևում է իրեն:

5․ Անունը Ծիրանի տափ է: Ծիրանի ոչ մի ծառ չկա այնտեղ:
Անունը Ծիրանի տափ է, բայց ծիրանի ոչ մի ծառ չկա այնտեղ:

6․ Ժամանակին հսկաներ են ապրել: Իհարկե, այդ ձորերը նրանց համար առուներ են եղել:
Ժամանակին հսկաներ են ապրել, բայց իհարկե, այդ ձորերը նրանց համար առուներ են եղել:

7․ Շինականին քարափի գլխի հովը դուր եկավ: Կալին կալսածը հեշտ կլիներ քամուն տալ:
Շինականին քարափի գլխի հովը դուր եկավ և կալին կալսածը հեշտ կլիներ քամուն տալ:

8․ Ես ուրախ կլինեմ: Ամեն ինչ կկարգավորվի:
Ես ուրախ կլինեմ և ամեն ինչ կկարգավորվի:

9․ Դու քաջ ես ու անձնվեր: Դու կարդարացնես մեր հույսերը:
Դու քաջ ես ու անձնվեր և դու կարդարացնես մեր հույսերը:

2. Բարդ նախադասությունները դարձրո՛ւ երկուական պարզ նախադասություններ:

1․ Հարավային Աֆրիկայում կա մի բույս, որը հիմնականում թիթեռներով է սնվում:
Հարավային Աֆրիկայում կա մի բույս։ Բույսը հիմնականում թիթեռներով է սնվում:

2․ Անգլիայում մեծ համարում ունի խոլորձ (օրխիդեա) ծաղիկը, որն ունի չորս հազար տեսակ:
Անգլիայում մեծ համարում ունի խոլորձ (օրխիդեա) ծաղիկը։ Ծաղիկն ունի չորս հազար տեսակ:

3․ Առավել արժեքավոր է այն տեսակը, որի հոտը շարունակ փոխվում է:
Առավել արժեքավոր է այդ տեսակը։ Այդ տեսակի հոտը շարունակ փոխվում է:

4․ Մոնղոլիայի երկարակյացների մեջ, որոնց միջին տարիքը գերազանցում է հարյուրը, չկա ոչ մի տղամարդ:
Մոնղոլիայի երկարակյացների մեջ։ Նրանց միջին տարիքը գերազանցում է հարյուրը, չկա ոչ մի տղամարդ:

5․ Արդեն գիտական պատասխան կա այն հարցին, թե ո՞ր տարիքից են երեխաները սկսում հեքիաթ սիրել:
Արդեն գիտական պատասխան կա այն հարցին։ Այդ տարիքից են երեխաները սկսում հեքիաթ սիրել:


3․ Որոշում ենք՝ յուրաքանչյուր բառն ինչ խոսքի մաս է:
4․ Որոշում ենք՝ յուրաքանչյուր բառն ինչ պաշտոն ունի նախադասության մեջ:

  1. Երբ մտավ շուկա, փորձված աչքերով չափեց հրապարակը և զինվորների ու խանութպանների եռուզեռում մի անկարգություն նկատեց, որ նրան դուր չեկավ։

    Երբ — ժամանակի պարագա, դերանուն
    Մտավ — ստորոգյալ, բայ
    Շուկա — պարագա, գոյական
    Փորձված — որոշիչ, բայ
    Աչքերով — խնդիր, գոյական
    Չափեց — ստորոգյալ, բայ
    Հրապարակը — խնդիր, գոյական
    և — շաղկապ
    Զինվորների — հատկացուցիչ, գոյական
    ու — շաղկապ
    Խանութպանների — հատկացուցիչ, գոյական
    Եռուզեռում — պարագա, գոյական
    Մի — որոշիչ, դերանուն
    Անկարգություն — խնդիր, գոյական
    Նկատեց — ստորոգյալ, բայ
    Որ — ենթակա, դերանուն
    Նրան — խնդիր, դերանուն
    Դուր չեկավ — ստորոգյալ, բայ

5․ Տրված նախադասություններում գտիր՝

ա) բաղադրիչ նախադասությունները,
բ) բաղադրիչ նախադասությունների կապակցման միջոցները,
գ) բաղադրիչ նախադասությունների հարաբերությունը միմյանց հետ (որն է որին համազոր, որին՝ ստորադաս)։

  • 96-եթե
  • 97,98,99-որ
  • 100-որտեղ
  • 101-որ
  • 102-թեև
  • 103-որ
  • 104-այնպես,ինչպես
  • 105-որովհետև
  • 106-եթե
  • 107-որ
  • 108-եթե
  • 109-որ

96.Ա. Եթե մարդու էությունը այդ ժամանակից ի վեր էսպես փոխված լիներ, Բ. մենք այսօր հազիվ թե հասկանայինք այդ ստեղծագործությունը:

ստորադաս Ա-ն քերականորեն լրացնում է Բ -ին:

97. Ա. Այս գործն այսօր այնքան ժամանակավրեպ է, Բ. որ երիտասարդության շրջանում չունի գրեթե ոչ մի ընթերցող:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

98. Ա. Կարելի՞ է արդյոք, անտեսել այն հանգամանքը, Բ. որ սփյուռքի հայության մի ստվար մասը արևելահայերեն է խոսում և նոր ուղղագրությամբ է գրում:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

99.Ա. Անհավատալի է ուղղակի, Բ. որ ես այդ հերոսական մարդու կողքին էի:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

100.Ա. Սահմանամերձ Բագարան գյուղն այնտեղ է, Բ. որտեղ միախառնվում են Արաքսն ու Ախուրյանը:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

101.Ա. Նրանց մեջ կան լուրջ գիտնականներ, Բ. որ նոր փաստեր են կուտակել և հնարավորություն են փնտրում դրանք շրջանառության մեջ դնելու:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

102.ԱԹեև Սարոյանը երկու անգամ եղել էր Հայաստանում,Բ ես նրան չէի տեսել:

Բարդ համադասական նախադասություն:

103.Ա. Սարոյանի բացառիկությունն այն էր, Բ. որ դարձավ նաև իր հարազատ ժողովրդի մեծ գրողներից մեկը:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

104.Ա. Փորձի ադրյունքն այնպես ստացվեց, Բ. ինչպես կանխատեսել էր գիտնականը:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

105.Ա. Սարոյանը գրականության մեջ կարևորը ոգին է համարում, Բ. որովհետև գրականությունը ամենից առաջ ոգի է և դրանից բխած կենսափիլիսոփայություն:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

106.Ա. Եթե նա իր խոստումը կատարի և պայմանավորված օրը իր զորքով հասնի մեզ օգնության, Բ. թշնամին չի կարողանա դիմադրել:

ստորադաս Ա-ն քերականորեն լրացնում է Բ -ին:

107.Ա. Նրան ցո՛ւյց տվեք, Բ. որ դուք սուր միտք ունեք:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

108.Ա. Հիշողությունը կարող է խամրել և բթանալ, Բ. եթե չի հարստանում սեփական տաառապանքի փորձով:

ստորադաս Բ-ն քերականորեն լրացնում է Ա -ին:

109.Ա. Մեր ազգային ոգու, ոճի, հոգեբանության, ավանդների և միջազգային գեղարվեստական մտածողության համաձուլվածքից ծնունդ է առել գրական վիթխարի մի երևույթ, Բ. որ մեկ բառով սարոյանական է կոչվում:

Հայաստանը 15-17-րդ դարերում /Ուշ միջնադար/

Ներկայացրե՛ք 16-րդ դարում տեղի ունեցած թուրք-պարսկական պատերազմների հետևանքները Հայաստանի համար։

Թուրք-պարսկական պատերազմ, 1821-1823 թվականներին տեղի ունեցած ռազմական գործողություն Արևմտյան Հայաստանի, Միջագետքի և Հյուսիսարևմտյան Իրանի տարածքում՝ Օսմանյան կայսրության և Ղաջարական Իրանի միջև։ Հայտնի է որպես «թուրք-պարսկական վերջին պատերազմ»։

Պատերազմի պատճառը թուրք-պարսկական դարավոր հակամարտությունն էր։ Սեֆյան Իրանի հիմնադրման պահից՝ 16-րդ դարի սկզբից, թուրքերը սկսել էին նվաճումներ իրականացնել Միջագետքում, Փոքր Ասիայում և Հայկական լեռնաշխարհում՝ բախվելով Սեֆյաններին։ Օսմանյան կայսրությունը մշտապես ցանկացել է ընդլայնվել Իրանի տարածքների հաշվին՝ աջակցություն ստանալով հյուսիսարևմտյան գավառներում բնակվող թյուրքալեզու ղզլբաշներից։ 18-րդ դարում ունենալով դինաստիական փոփոխություն՝ Իրանը դարձյալ մնում է Թուրքիայի հետաքրքրության շրջանում։ Դարավերջին Իրանում գահ են բարձրանում Ղաջարիները, որոնք Իրանի տարածքային հզորացման սեփական ծրագիրն ունեին։ Պարսիկները երկու անգամ պարտվում են ռուսներին (1796, 1804-1813), և ուժեր են կուտակում՝ թուրքերի դեմ պատերազմ վարելու նպատակով։ Ռազմական գործողություններում առանձնապես ակտիվ էր պարսից թագաժառանգ Աբբաս-Միրզան՝ Ֆաթհ Ալի շահի որդին։

Պատերազմի առիթը եղել է մեկ այլ ռազմական գործողություն, որը մղվում էր Հունաստանի անկախության համար (1821-1829)։ Օսմանյան կայսրությունը, 15-րդ դարում նվաճելով հարավարևելյան Եվրոպան (Բալկանյան թերակղզի) և օղակելով Սև ծովը, անհանգստություն էր պատճառում եվրոպական խոշոր տերություններին՝ Ավստրիային, Ռեչ Պոսպոլիտային (Լեհաստան) և Ռուսաստանին։ Բացի այդ, փակելով միջազգային առևտրի ուղին (Մետաքսի մեծ ճանապարհ), թուրքերն իրենց դեմ էին հանել նաև Անգլիային, Ֆրանսիային և որոշ փոքր պետությունների, որոնք աշխույժ առևտուր էին կատարում Հնդկաստանի և Չինաստանի հետ։ Այդ պատճառներով եվրոպական երկրները պարբերաբար օգնում էին Բալկանյան թերակղզու քրիստոնեադավան ազգերին՝ պայքարելու թուրքական լծի դեմ։ Իրավիճակն ավելի սրվեց, երբ Օսմանյան կայսրությունը սկսեց թուլանալ. Նապոլեոն Բոնապարտի ներխուժումը Եգիպտոս (1798-1801), անգլիացիների հաղթանակը Էգեյան և Միջերկրական ծովերում (1807-1809), ռուսների հերթական հաղթանակը Կովկասում և Բալկանյան թերակղզում (1806-1812) և այլ իրադարձություններ քաջալերեցին հույներին՝ անկախության պատերազմ սկսել թուրքերի դեմ։ Հույներին աջակցեցին եվրոպական տերությունները, որոնցից Ռուսաստանը հրահրեց թուրք-պարսկական մի նոր պատերազմ՝ օսմանյան բանակին ստիպելով կռվել երկու ճակատներում։

Պատերազմն ավարտվել է 1823 թվականին Պարսկաստանի հաղթանակով։ Հուլիսի 28-ին պատմական Հայաստանի Էրզրում (Կարին) քաղաքում կնքվեց հաշտության պայմանագիր, որով երկու կողմերը առանց տարածքային փոփոխությունների ճանաչեցին 1639 թվականին կնքված Ղասրե Շիրինի պայմանագիրը։ Բացի այդ, իրանցի ուխտավորներին հնարավորություն տրվեց անխափան այցելել շիական օսմանահպատակ սրբավայրեր։

Ե՞րբ և որտե՞ղ փորձ կատարվեց վերականգնելու հայոց պետականությունը։ Այս թեման նպաստե՞ց պետականության հանդեպ Ձեր վերաբերմունքի փոփոխությանը։

15-րդ դարից սկսած հայ ժողովուրդը զուրկ էր պետականությունից Մեծ Հայքի տարածքում։ 1375 թվականին կործանվել էր հայկական վերջին պետականությունը՝ Կիլիկիայի Հայկական Թագավորությունը[1]։ Անկում էին ապրել Հայաստանի երբեմնի հովանավորներ Բյուզանդական կայսրությունն ու Վրացական թագավորությունը[2][3]։ Հայաստանում այլևս չկար որևէ խոշոր նախարարական տուն. ասպարեզից հեռացել էին դարավոր պատմություն ունեցող Բագրատունիները, Արծրունիներն ու Սյունիները[2][3]։ Վրաց Բագրատունիների հովանավորության տակ ստեղծված Զաքարյանների իշխանապետության օրոք առաջացած նոր իշխանական տները՝ Օրբելյանները, Պահլավունիները, Պռոշյանները ևս հետզհետե անկում էին ապրում[2]։ Հայկական լեռնաշխարհով մեկ ցրված էին հայկական մանրումիջին իշխանությունները, որոնք հայոց պետականության մնացորդներն էին[2]։ Նրանք ի վիճակի չէին ղեկավարել հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը արդեն 400 տարի Հայաստանը ասպատակող միջինասիական ցեղերի՝ սելջուկների, մոնղոլների, թուրքմենների դեմ[2][4]։ Դարի թերևս միակ լուսավոր իրադարձությունը 1441 թվականին Կիլիկիայից կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումն էր Վաղարշապատ։ Շուրջ մեկ հազարամյակ դեգերելով՝ կաթողիկոսական աթոռը ետ է վերադառնում, և կաթողիկոս է ընտրվում Կիրակոս Ա Վիրապեցին։ Պետականությունից զուրկ հայ ժողովուրդը համախմբվում է հայ առաքելական եկեղեցու շուրջ[2]։

Այս վիճակում էր Հայաստանը, երբ Մերձավոր Արևելքի քաղաքական ասպարեզում 15-րդ դարի վերջերին և 16-րդ դարի սկզբներին սկսում են կարևոր դեր խաղալ նոր կազմավորված Սեֆյան Պարսկաստանն ու սուլթանական Թուրքիան[5][6]։

16-րդ դարի սկզբին Հայաստանը բաժանվում է երկու մասի. Արևմտյան Հայաստանը անցնում է Օսմանյան կայսրությանը, իսկ Արևելյան Հայաստանը՝ Շահական Պարսկաստանին։ 1600-ական թթ. Սեֆյան Իրանի շահ Աբբաս Ա-ն, չվստահելով իր իշխանությանը ենթակա Արևելյան Հայաստանում տնօրինություն անող՝ թուրքմենական ծագում ունեցող ցեղապետերին (որոնք հարկ եղած դեպքում աջակցում էին Իրանի ախոյան՝ Օսմանյան Թուրքիային) հատուկ հրովարտակով Մելիքական (ֆեոդալական մանր իշխանության վարչաձև) իրավունք շնորհեց՝ ոչնչացված հայ իշխանական տների շառավիղների ներկայացուցիչներին, որոնք դարձան պարսից շահի հուսալի հակաուժն ընդդեմ Օսմանյան թուրքերի։ Նույն թվականներին Օսմանյան կայսրության սուլթան՝ Մուրադ Դ-ն, վախենալով Ջալալիների (ապստամբած քրդական ցեղեր) շարժումից, և հայերին իրեն կողմը գրավելու նպատակով, կիսաանկախության հրովարտակ (ֆերման) տվեց, իր իշխանության տակ գտնվող Արևմտյան Հայաստանի լեռնային վայրերում բնակվող հայկական համայնքներին (որոնք փաստական չէին ենթարկվում Արևմտյան Հայաստանը գրաված Օսմանյան թուրքերին), այդ կիսաանկախ արևմտահայկական իշխանությունները կոչվում էին «հյուքումեթություններ»։  

Պարսիկները Հայաստանում իշխում են ավելի քան 300 տարի։ Դեռ նրանց իշխանության սկզբում Արևելյան Հայաստանի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը հայեր էին, գոյություն ունեին հայկական իշխանություններ /մելիքություններ/, ամուր էր հայ եկեղեցու դիրքը։ Գյուլիստանի և Թուրքմենչայի պայմանագրերով Արևելյան Հայաստանի մեծագույն մասը անցնում է Ռուսական կայսրությանը։ Դրանով վերջ է դրվում հայաթափմանը և հակահայկական քաղաքականությանը։ Հայաստանում հաստատված թյուրքախոս ու քրդական ցեղերը աստիճանաբար հեռանում են, և նրանց փոխարեն Հայաստան են վերադառնում հայերի հոծ զանգվածներ։ Ավելի ուշ այս հողերի վրա վերականգնվում է դարեր առաջ կորսված հայոց պետականությունը։

Թեստ


1-4․չընդհատել,կընկնի, թրըխկ, դասընթաց
2-4․անտերունչ, զեղչել, փարչ, պչր ասեր
3-4․ ա-1, բ-2, գ-2, դ-1
4-4․կապտել, վայրկյաններ, ընդունված
5-2․գամվել-մեխվել, գաղտնապահ-փակբերան, գարշադեմ-տգեղ, գնահատելի-արժեքավոր

6)3-լայնաթիկունք-պարթև, խորապես-հարևանցի, մեծահարուստ-ընչազուրկ, կալանավորել-ձերբազատել
7)3-ա-1, բ-3, գ-4, դ-2
8)1-թքագեղձ, սրախողխող, անթացուպ, չվերթ
9)4-ցուցափայտեր, երկրամասեր, գետաձիեր, սեպագրեր
10)3-հայրանուն, սուրանկյան, ասնան, խիզախության

11)4-Եվ քո քարացած բռունցքում հիմա
Ես սուրն եմ դնում ահեղ ճշմարտի
12)2-դառնում եմ, գալիս եմ, կանք, լալիս են
13)4-Տասն անգամ չափի՛ր, նոր մեկը կտրի՛ր
14)4-Ես ձեզ ասում եմ՝ կգա Ոգու սով․․․






Շաբաթվա առաջադրանքներ

Առաջադրանք 1․

  • Վերլուծի՛ր բերված նախադասությունները, մեկնաբանի՛ր կետադրությունը։

    1. Շների (հատկացուցիչ) ձայնին (հանգման խնդիր) մի քանի հոգի (ենթակա) դուրս եկան (ստորոգյալ) վրաններից (տեղի պարագա), նայեցին (ստորոգյալ) նրանց (հատկացուցիչ) կողմը (ուղիղ խնդիր)։
    2. Նրան (հանգման խնդիր) թվաց (ստորոգյալ)՝ օձը (ենթակա) խայթեց (ստորոգյալ) ակնոցավոր (որոշիչ) մարդուն (հանգման խնդիր)։
    3. Բասուտա գետի (հատկացուցիչ) մյուս (որոշիչ) ափին (տեղի պարագա)՝ քարաժայռերի վրա (տեղի պարագա), թառել են (ստորոգյալ) մի քանի (որոշիչ) տներ (ենթակա)։
    4. Խսիրի վրա (տեղի պարագա) պառկեց (ստորոգյալ) նաև կինը (ենթակա)՝ ծածկելով (դերբայական դերձվածք) փոքրիկ (որոշիչ) տղային (հանգման խնդիր)։
    5. Քամուց (պատճառի պարագա) հնձանի (հատկացուցիչ) դռնակը (ենթակա) մեղմ (ձևի պարագա) ճռնչում էր (ստորոգյալ)՝ հիշեցնելով (դերբայական դարձվածք) մի հին (որոշիչ) երգ (ուղիղ խնդիր)։
    6. Հասկացրո՛ւ (ստորոգյալ) թշնամուդ (հանգման խնդիր), որ ամեն վայրկյան (ժամանակի պարագա) պատրաստ ես պատերազմելու (ստորոգյալ), և նա (ենթակա) կհրաժարվի (ստորոգյալ) զենքի (հատկացուցիչ) ուժով (միջոցի խնդիր) քեզ (հատկացուցիչ) ընկճելու մտքից (անջատման խնդիր)։
    7. Հիշենք (ստորոգյալ) Չինգիզ Այթմատովի (հատկացուցիչ)՝ հիշողությունը (ուղիղ խնդիր) կորցրած (որոշիչ) հերոսին (հանգման խնդիր)։
    8. Ես (ենթակա) ապրելու (հատկացուցիչ) ուժ (ուղիղ խնդիր) էի ստանում (ստորոգյալ) դահլիճների (հատկացուցիչ) ու հրապարակների (հատկացուցիչ)՝ հայ (որոշիչ) երգով (միջոցի խնդիր) ու խոսքով (միջոցի խնդիր) ոգեշնչված (որոշիչ) բազմությունից (անջատման խնդիր)։
    9. Հովտում (տեղի պարագա) երևում էր (ստորոգյալ) Գաբրիելի պապի (հատկացուցիչ)՝ առասպելական (որոշիչ) շինարարի (հատկացուցիչ) ձեռքով (միջոցի խնդիր) հիսուն տարի առաջ (ժամանակի պարագա) կառուցած (որոշիչ) եկեղեցին (ենթակա)։
    10. Ամենագեղեցիկ (որոշիչ) իրը (ենթակա), առօրեական (որոշիչ) դառնալով (դերբայական դարձվածք), միշտ մի բան (ուղիղ խնդիր) կորցնում է (ստորոգյալ) իր (հատկացուցիչ) արժեքից (անջատման խնդիր)։
  • Կազմի՛ր ձայն, թշնամի, տուն, քարաժայռ, մարդ, կին բառերի հոգնակին։

    ձայն-ձայներ
    թշնամի-թշնամիներ
    տուն-տներ
    քարաժայռ-քարաժայռեր
    մարդ-մարդիկ
    կին-կանայք
  • Ներքևի նախադասությունների մեջ գտի՛ր հատուկ անունները։

    Բասուտա գետ, Չինգիզ Այթմատով, Գաբրիել պապ:
  • Որոշի՛ր ձայնին (1-ին նախ.), մարդուն (2-րդ նախ.), ափին (3-րդ նախ.), տղային (4-րդ նախ.), թշնամուդ (6-րդ նախ.) բառերի հոլովները։

    ձայնին-տրական
    մարդուն-տրական
    ափին-տրական
    տղային-տրական
    թշնամուդ-տրական
  • Գտիր նախադասություններում 1 բառ, որի բոլոր վանկերը բաց լինեն։

    գա-լու
  • Նախադասություններում գտիր և դուրս գրիր կապերն ու կապական բառերը։

    Որ, և, ու
  • Նախադասություններում գտիր մեկական սահմանական, ըղձական, հրամայական, ենթադրական եղանակի բայ։

    կորցնում է-սահմանական
    հասկացրո՛ւ-հրամայական
    հիշենք-ըղձական
    կհրաժարվի-ենթադրական
  • Նշված ժամանակաձևերից ո՞րը չկա տրված նախադասություններում. անցյալ կատարյալ, վաղակատար անցյալ, անկատար ներկա, ապակատար ներկա։

    1.Շների ձայնին մի քանի հոգի դուրս եկան վրաններից, նայեցին նրանց կողմը։
    2. Նրան թվաց՝ օձը խայթեց ակնոցավոր մարդուն։
    3. Բասուտա գետի մյուս ափին՝ քարաժայռերի վրա, թառել են մի քանի տներ։
    4. Խսիրի վրա պառկեց նաև կինը՝ ծածկելով փոքրիկ տղային։
    5. Քամուց հնձանի դռնակը մեղմ ճռնչում էր՝ հիշեցնելով մի հին երգ։
    6. Հասկացրո՛ւ թշնամուդ, որ ամեն վայրկյան պատրաստ ես պատերազմելու, և նա կհրաժարվի զենքի ուժով քեզ ընկճելու մտքից։
    7. Հիշենք Չինգիզ Այթմատովի՝ հիշողությունը կորցրած հերոսին։
    8. Ես ապրելու ուժ էի ստանում դահլիճների ու հրապարակների՝ հայ երգով ու խոսքով ոգեշնչված բազմությունից։
    9. Հովտում երևում էր Գաբրիելի պապի՝ առասպելական շինարարի ձեռքով հիսուն տարի առաջ կառուցած եկեղեցին։
    10. Ամենագեղեցիկ իրը, առօրեական դառնալով, միշտ մի բան կորցնում է իր արժեքից։

    Ապակատար ներկա 


Առաջադրանք 2․
Մեջբերվող ուղղակի խոսքով նախադասությունների ուղղակի խոսքը վերածիր անուղղակիի։

105. Աղջիկն այնքան գեղեցիկ էր, որ արեգակին ասում էր, որ նա դուրս չգա, նա է դուրս գալու․ հակառակ դեպքում նա կխամրի իր գեղեցկության կողքին։

106. Նա զղջաց և ասաց հորը, որ մեղանչել է նրա դեմ, ինքը այլևս արժանի չի նրա որդին կոչվելու, պետք չէ, որ նրա անբասիր անվան կողքին հնչի իրենը։

107. Հայրն ասաց որդուն, որ նա միշտ իր հետ է եղել, և այն ամենը, որ իրենն է, նաև նրանն է։

108. <<Աստվածաշունչը>> սովորեցնում է մեզ, որ պետք չէ հապաղել կարոտյալին բարություն անել, երբ ձեր ձեռքը կարող է օգնել նրան։

109. Նա ծերունուն աղաչական ձայնով դիմեց, որ փրկի որդուն ու ջանք չխնայի։

110. Քամուց խոնարհվելով՝ հառաչանքով մտածեց եղևնին, որ ինքն էլ չգիտի, թե ինչ է պատահել իրեն, բայց զգում է, որ իր համար նոր կյանք է սկսում։

111. Վարուժանը գրում է, որ Դուրյանի տխրության շարժիչը նույն իր անձն է, իրենը՝ ուրիշները, ապա ավելացնում է, որ Դուրյանը ողվում է նրա ժպտալ չկարողանալուց, ինքը ողբում է իր գութից և բարկությունից։

112. Գրողին ներկայանալով՝ ծերունին բացատրեց, որ քանի որ նրանք հարևաններ են, եկել է, որ զրույց անեն ու խնդրեց, որ նա էկ մեկ-մեկ իրեն հյուր գա։

113. Պապը զարմացած հարցրեց, թե որդին չգիտի, որ ինքը Անդրանիկի զինվորներից մեկն է եղել, էլ ինչու՞ է իրեն այդպիսի բաներ ասում։

114. Սեպուհը երիտասարդին ասաց, որ եկել է իրենց այնքան սպասված հատուցման ժամը, ինքը սպասում էր դրան, բայց չէր կարծում, որ երբևէ իրեն կառաջարկեն ուրացող դառնալ և նրան էլ՝ իր հետ։

115. Նա ինձ հարցրեց, թե չեմ կարող հայտնել նրան, թե որտեղ պիտի միանա մեր և ուրիշների բանակները, և թե այդ գործում որն է իմ դերը։

Առաջադրանք 3․

Գտիր ստորոգյալները, որոշիր տեսակները, նշիր բաղադրյալ ստորոգյալներում հանգույցը որն է, ստորոգելին՝ որը

Շարահյուսորեն վերլուծիր նախադասությունները։ մեկնաբանիր կետադրությունը։

Վերլուծիր նաև ձևաբանորեն։

  1. Սևանը քաղցրհամ լիճ է։
    Սևանը-ենթակա
    Քաղցրահամ-որոշիչ
    Լիճ է-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Լիճ-ստորոգելի
    Է-հանգույց
  2. Քեզ զանգողը ես էի։
    Քեզ-հանգման խնդիր
    Զանգողը-ենթակա
    Ես էի-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Ես-ստորոգելի
    Էի-հագույց
  3. Օրանգուտանը համարվում է մարդանման կապիկ։
    Օրանգուտանը-ենթակա
    Համարվում է կապիկ-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Կապիկ-ստորոգելի
    Համարվում է-հագույց
    Մարդանման-որոշիչ
  4. Այդ օրվանից կղզին կոչվեց Աղթամար։
    Կղզին-ենթակա
    Կոչվեց Աղթամար-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Այդ օրվանից-ժամանակի պարագա
    Կոչվեց-հանգույց
    Աղթամար-ստորոգելի
  5. Տեսիլքը գնաց հեռացավ՝ աստիճանաբար մարելով երկնքի խորքում։
    Տեսիլքը-ենթակա
  6. Առաջին ձիավորը՝ նկարիչը, իր ծոցատետրում նկարեց ամրոցի սրածայր բուրգը։
    Ձիավորը-ենթակա
    Նկարեց-պարզ ստորոգյալ
    Առաջին-որոշիչ
    Նկարիչը-բացահայտիչ
    Իր ծոցատետրում-տեղի պարագա
    Ամրոցի-հատկացուցիչ
    Սրածայր-որոշիչ
    Բուրգը-ուղիղ խնդիր

    Ձևաբանական վերլուծություն
    Առաջին-դասական թվական
    Ձիավորը-գոյական, ուղղական հոլով, ի արտաքին, հասարակ, եզակի
    Նկարիչը-գոյական, ուղղական հոլով, ի արտաքին, հասարակ, եզակի
    Իր-անձնական դերանուն, սեռական հոլով
    Ծոցատետրում-գոյական, ներգոյական հոլով, ի արտաքին, հասարակ, եզակի
    Նկարեց-բայ, անցյալ, սահմանական, անցյալ կատարյալ, պարզ, եզակի
    Ամրոցի-սեռական, գոյական, եզակի, ի արտաքին, հասարակ
    Սրածայր-որակական ածական
    Բուրգը-
  7. Մյուս կածանները՝ անծանոթ, երկյուղալի, նրանց անօգտագործելի են թվում։
    Կածանները-ենթակա
    Անօգտագործելի են թվում-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Մյուս, անծանոթ, երկյուղալի-որոշիչ
    Նրանց-հանգման խնդիր
    անօգտագործելի-ստորոգելի
    Թվում են-հանգույց
  8. Իմ աչքին Արամի՝ ձիու համար նախատեսված մտրակը դառնում է օձ։
    Մտրակը-ենթակա
    Դառնում է օձ-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Իմ-հատկացուցիչ
    Աչքին-հանգման խնդիր
    Արամի-հատկացուցիչ
    Ձիու-բացահայտիչ
    Համար-կապ
    Նախատեսված-
    Դառնում է-հագույց
    Օձ-ստորոգելի
  9. Պահածոյի՝ թիթեղից պատրաստված տուփը նասելի նորություն էր այդ քարափների վրա։
    Տուփը-ենթակա
    Նորություն էր-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Պահածոյի-հատկացուցիչ
    Թիթեղից պատրաստված-որոշիչ
    Նասելի-որոշիչ
    Այդ քարափների վրա-տեղի պարագա
  10. Նոր սրունդն իրեն չի համարում ո՛չ Մոտկանա երկրից, ո՛չ Տալվորիկից։
    Սրունդն-ենթակա
    Ոչ Տալվորիկից-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Նոր-որոշիչ
    Իրեն-ուղիղ խնդիր
    Չի համարում-հանգույց
    Ոչ Տալվորիկից-ստորոգելի
  11. Աղբյուրը քարափի տակ է։
    Աղբյուրը-ենթակա
    Քարափի տակ է-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Տակ-ստորոգելի
    Է-հանգույց
  12. ինչո՞ւ է տոպրակը ուսից կախ։
    Տոպրակը-ենթակա
    Ուսից կախ է-բաղադրյալ ստորոգյալ
    Ուսից-տեղի պարագա
    Կախ-ստորոգելի
    Է-հանգույց
    Ինչու-պատճառի պարագա